Eldar Zeynalov: “Həbsxana sistemi məhkumları təhsil və işdən məhrum edərək onları qatı cinayətkara çevirir”

Bütün vətəndaşların ali təhsil almaq üçün bərabər imkanları olmalıdır. Bu, o deməkdir ki, cəza çəkənlərin də belə imkanları olmalıdır. Azərbaycanda insan hüquqları üzrə müvəkkilin (ombudsman) illik hesabatında cəzaçəkmə müəssisələrində cəza çəkən şəxslərin universitetlərə qəbul imtahanlarında iştirakını təmin edəcək bir mexanizm inkişaf etdirilməsi təklif olunur. Sənəddə cəza çəkən şəxslərin qəbul imtahanlarında iştirakını təmin edəcək bir mexanizm inkişaf etdirilməsi və bununla əlaqədar Azərbaycan Respublikası Cəzaların İcrası Məcəlləsinə dəyişiklik edilməsi təklif edilir.

Azərbaycanın İnsan Hüquqları Mərkəzinin rəhbəri Eldar Zeynalov AYNA-ya müsahibəsində məhkumların niyə hələ də ali təhsil ala bilməməsi və vəziyyəti düzəltmək üçün nə etmək lazım olduğu barədə danışıb:

- Həqiqətən də, Azərbaycanda məhkumların ali təhsil ala bilməməsi qəribədir. Bütün dünyada təhsil məhkumların, xüsusilə gənclərin yenidən tərbiyə olunmasının əsas vasitələrindən biri hesab olunur. Cəzaların İcrası Məcəlləsində (CİM) əvvəlcə məhkumların islah edilməsinin əsas vasitələri arasında ümumi təhsil və peşə hazırlığı ilə yanaşı professional təhsili də qeyd edilib. Mənası baxımından sonuncusu bir peşə əldə etmək məqsədi ilə təhsili nəzərdə tuturdu, yəni yalnız orta deyil, həm də daha yüksək, xüsusi. Axı bütün ixtisaslar dəzgah yanında alınmır. Konstitusiyanın 42-ci maddəsində “hər bir vətəndaşın təhsil almaq hüququ var” və “dövlət tərəfindən maddi vəziyyətindən asılı olmayaraq istedadlı insanlar üçün təhsilin davam etdirilməsinə təminat verilir” deyilir. Və “hər bir vətəndaş” deyildikdə, bu anlayışa məhkumların da daxil edilməsi deməkdir. Bu hüququn həbsxana şəraitində necə həyata keçirilməsi isə artıq dövlətin problemidir.

Lakin ömürlük məhbuslardan biri (Namik Vəliyev) 2003-cü ildə Xəzər Universitetində, həbsi səbəbindən yarımçıq qalan təhsilini distant təhsilin köməyi ilə davam etdirmək məsələsini qaldıran kimi, cəzaçəkmə müəssisələrində zabitlər arasında çaxnaşma yarandı. 2004-2005-ci illərdə işə həbsxana rəhbərliyinin mövqeyini dəstəkləyən milli məhkəmələrin üç instansiyasında baxıldı. Gənc məhkum, ali təhsil almaq hüququndan məhrum edildi, baxmayaraq ki, bu, Azərbaycan tərəfindən təsdiqlənmiş 8 beynəlxalq müqaviləni, o cümlədən Avropa İnsan Hüquqları və Əsas Azadlıqlarını Müdafiə Konvensiyasına Əlavə Protokolun 2-ci maddəsini pozurdu. Konstitusiyanın 151-ci maddəsinə görə, bu cür hallarda beynəlxalq müqavilələrin milli hüquq normalarından (Konstitusiya xaric) üstün olması barədə deyilənlərə isə məhkəmələr tərəfindən məhəl qoyulmadı. Və 2010-cu ildə hər ehtimala qarşı CİM-dəki “peşə təhsili” ifadəsi, ümumiyyətlə daha dar bir “ibtidai peşə təhsili” ifadəsi ilə əvəz olundu. Bununla da məhkumlar üçün ali təhsilə aparan yol bağlandı.

- Vəziyyəti düzəltməyə nə mane olur?

- Əsasən cəmiyyətdə məhbusa qarşı yalnız qəfəsdəki heyvan, iş heyvanı və ya anbar otağındakı bir əşya kimi geniş yayılmış münasibət mane olur. Birincisi, onun cəmiyyətdən mümkün qədər uzun müddət təcrid olunmasını nəzərdə tutur ki, bu da azadlıqdan sonra faydalılığını və ali təhsil yolu ilə şəxsiyyətinin inkişafının zəruriliyini inkar edir. Baxışlara görə, belə insan ali təhsil diplomu ala, Allah qorusun, vəhşi təbiətdən “insan cəmiyyətinə” daxil ola və qanuna tabe olan insanlar üçün rəqabət yarada bilər.

İkincisi, əksinə, məhbusu statusu baxımından təhsil səviyyəsi üçün müraciət edə biləcəyi işə layiq olmayan qanuni bir kölə kimi qəbul edir. Bir nümunə olaraq Stalin dövründə professorların qırılmağa göndərildiyi QULAQ və insanları “həddən ziyadə ağır əməklə məhv etmək” düşüncələri ilə yaranan nasist düşərgələrini göstərmək olar.

Üçüncüsü, zahiri baxımdan ən zərərsiz versiyada, bir məhkum, ümumiyyətlə iş görmədən bir koloniyada və ya həbsxanada oturduğu zaman, müəyyən bir müddətə saxlama kamerasına qoyulmuş bir əşya kimi qəbul edilir. Və “saxlama” dövrünün sonunda diri və fiziki cəhətdən sağlam çıxdısa, tapşırıq bitmiş sayılır. Ancaq eyni zamanda, bir insanın bu müddətdə mənəvi cəhətdən alçalması, iş bacarıqlarını itirməsi, inkişaf etməməsi və gələcəkdə dövlətdən və yaxınlarından asılı olması nəzərə alınmır. Bu, həm həbsxana personalına Avropa mütəxəssislərinin köməyi ilə təlimlər və Avropada təcrübə keçməklə, həm də həbsxanada təhsil almaq sahəsində qanunvericilik və təcrübə dəyişdirilərək düzəldilə bilər. Axı universitetə qəbul imtahanlarında iştirak etmək problemin yalnız bir, özü də ən az hissəsidir.

Məhkum qəbul imtahanlarının nəticələrinə görə pulsuz təhsilə düşməsə, onun təhsil haqqını kim ödəyəcək? Məhkumlar mühazirələri necə dinləyəcəklər? Dərsliklər haradan gələcək? Test tapşırıqları və imtahanlar necə keçiriləcək? Müəllimlərin həbsxanalar və koloniyalar kimi qurumlara təhlükəsiz girişi təmin ediləcəkmi? İnternetə girişlə təmin edəcəklərmi? Kameranızda 10-dan çox kitab və jurnal saxlamağınıza icazə veriləcəkmi? Bütün bu məsələlər penitensiar sistem tərəfindən təhsil işçiləri ilə müzakirə olunmur. Həbsxana rəhbərliyinin bəzi təşəbbüsləri açıqlanmır. Odur ki, belə şəraitdə ombudsmanın təşəbbüsü yalnız məmnuniyyətlə qarşılana bilər.

- Ömürlük həbs edilmiş məhkumların da ali təhsil almaq hüququ varmı və əgər belədirsə, diplomu necə tətbiq edə biləcəklər?

- Ömürlük həbs cəzası almış Vəliyevin ali təhsil almaq barədə iddiasının baxıldığı məhkəmədə hakimlərdən biri də bənzər bir sual səsləndirdi. Qanunvericiliyimizə istinad edərək, hakimə ömürlük həbs cəzasına məhkum edilmiş şəxslərin ömürlük cəzasının 10 ilini çəkdikdən sonra Prezident tərəfindən bağışlanmaq və 25 il sonra məhkəmə qərarı ilə tam və ya şərti olaraq sərbəst buraxılmaq hüququna sahib olduqlarını xatırladım. Həbs edildikdə oğlan 19 yaşında idi və 25 il cəza çəkdikdən sonra 44 yaşında sərbəst buraxıla bilər və cəmiyyət üçün faydalı ola bilər.

CİM-in 104.6-cı maddəsində deyilir ki, ömürlük həbs edilmiş məhkumlara “cəzaların icrası və çəkilmə qaydaları və şərtləri ilə zidd olmayan təhsil üçün şərait yaradılır”. Əslində, qiyabi olaraq, bir təhsil müəssisəsi xaricində müstəqil olaraq alınan təhsil bu sıradandır. İmtahan vermək üçün bir məhkumu ziyarət edən müəllimlər haqlı olaraq məhkum üzərində “müsbət təsir göstərən şəxslər” hesab edilə bilər ki, “müəssisə rəhbərliyi də buna şərait yarada bilər” (CİM maddə 81.4).

Təəssüf ki, oğlanın intellektinin deqradasiyası ilə mübarizə aparmaq, cinayət fikirlərindən imtina etdiyini, cəmiyyət üçün faydalı olmağa hazırlaşdığını əməlləri ilə sübut etmək istəyi məhkəmə tərəfindən eşidilmədi. Ancaq mənalı bir fəaliyyət olmadan dörd divar arasında uzun müddət qalmaq - istər həbsxana, istər uşaq evi, istər pandemiya zamanı özünü təcrid etmək – kütləşdirir. Stiven Kinqin “Şouşenqdən qaçış” filmində çəşhur bir ifadə var: “Bu divarlar insanlara pis təsir edir. Əvvəlcə onlara nifrət edirsən, sonra öyrəşirsən və sonra onlardan asılı olursan. Həbsxana adamı budur”. Həbsxana sistemi məhkumları təhsil və işdən məhrum edərək onları qatı bir cinayətkara çevirir. Qeyri-rəsmi statistika bunu sübut edir: Sovet dövründə sərbəst buraxılanların üçdə biri həbsxanaya qayıdırdı, bizim dövrümüzdə isə - iki dəfə çox.

- Bu gün Azərbaycanda ali təhsil almaq istəyən məhkumlar çoxdur?

- Bir məhbus hələ “həbsxana adamı”na çevrilməyibsə, o zaman həmişə monoton həbsxana həyatında müxtəliflik istəyir. Kimsə oxuyur, kimsə idmanla məşğul olur, kimsə orada məktəbi bitirir və ya peşə məktəbində oxuyur. Ali təhsil isə həbsxanada daha çox əlçatmaz bir şey kimi görünən azadlıqda belə, bir çoxunun arzusudur. Dəmir barmaqlıqlar arxasındakı ali təhsil reallığa çevrilərsə, həbs olunmazdan əvvəl təhsil almaq imkanı olmayan və ya təhsili həbs səbəbindən yarıda kəsilənlərin çoxu buna cəlb ediləcək. Yoxsulluq, pis çevrə və sair həvəslər azadlıqda təhsil almağa mane olurdu. Həbsxanada isə qiyabi tələbə ev, yemək, tibbi xidmət və təhsil almaq üçün çoxlu boş vaxta sahib olacaq.

Və indi özünü cəmiyyətin tullantıları hesab edən məhbus yoldaşları müvəffəqiyyətli bir tələbəyə baxaraq onun kimi etməyə can atmayacaqlarımı? Və bu, onsuz da cəmiyyətin büdrəyən vətəndaşlarının “həbsxana adamı” olmasının qarşısını almaq üçün bir şansa çevriləcək.

Müəllif: Elya Belskaya